केंद्र सरकारने मराठी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा दिला. त्यामुळे दिल्लीत होणारे साहित्य संमेलन पहिलेच ‘अभिजात मराठी साहित्य संमेलन’ असेल.दिल्लीत होणाऱ्या या ९८ व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे उद्घाटन पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते होणार आहे.जेष्ठ नेते शरद पवार या साहित्य संमेलनाच्या स्वागताध्यक्षपदी असणार आहेत.
दिल्लीचेही तख्त राखतो महाराष्ट्र माझा… ही केवळ कविकल्पना नाही तर आपल्या अस्मितेचा आणि अभिमानाचा विषय आहे, याचा प्रत्यय आपणास या ऐतिहासिक संमेलनातून येणार आहे. भाषा, संस्कृती, राष्ट्रभावना, मानवता आणि एकात्मता यांचा आगळा मिलाफ यानिमित्ताने महाराष्ट्र वा देशातीलच नव्हे, अवघ्या जगातील साहित्यरसिक देशाच्या राजधानीत अनुभवणार आहेत
यापूर्वी १९५४ मध्ये दिल्लीला ३७ वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन झाले. त्याचे स्वागताध्यक्ष काकासाहेब गाडगीळ, संमेलनाध्यक्ष तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी तर उद्घाटक तत्कालिन पंतप्रधान पंडित नेहरू होते. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीला या संमेलनानंतर बळ मिळाले आणि १ मे १९६० मध्ये महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली. त्यानंतर दिल्लीला एकदाही अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन झाले नव्हते.
दिल्ली येथे नियोजित ९८ व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदी लोकसाहित्य व लोक संस्कृतीच्या ज्येष्ठ अभ्यासक डॉ. तारा भवाळकर यांची सर्वानुमते निवड करण्यात आली. २१, २२ आणि २३ फेब्रुवारी २०२५ ला दिल्लीत हे संमेलन होणार आहे. तब्बल ७० वर्षांनंतर राजधानी दिल्लीत मराठी भाषेचा आवाज घुमणार आहे. महाराष्ट्र राज्याच्या विविध भागांमध्ये अनेक बोलीभाषा प्रचलित आहेत. या बोलीभाषा त्या- त्या प्रदेशाच्या सांस्कृतिक, भौगोलिक आणि ऐतिहासिक पार्श्वभूमीवरून विकसित झाल्या आहेत. काही प्रमुख बोलीभाषा आणि त्यांचे वैशिष्ट्य….
कोकणी भाषा
कोकण किनारपट्टीवरील जिल्हे म्हणजे रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग आणि गोव्यातील कोकणी भाषा प्रचलित आहे. कोकणी भाषा ही भारतातील सर्वांत जुन्या भाषांपैकी एक आहे. कोकणीमध्ये अनेक बोलीभाषा आहेत, जसे की गोव्याकडील कोकणी, मंगलोरी कोकणी, केरळ कोकणी, मालवणी इत्यादी. कोकणी भाषेत देवनागरी, रोमन, कन्नड, मल्याळम आणि अरबी या विविध लिपींचा वापर केला जातो. कोकणी ही इंडो-आर्यन भाषाकुळातील असून, संस्कृतशी तिचे जवळचे नाते आहे. कोकणी शब्दसंग्रहात संस्कृत शब्द मोठ्या प्रमाणावर आहेत. कोकण किनारपट्टीवर असल्यामुळे कोकणी भाषेत मराठी, पोर्तुगीज, तुळू, कन्नड आणि मल्याळम भाषांचे प्रभाव दिसून येतात. कोकणी भाषक हिंदू, ख्रिस्ती आणि मुस्लीम समाजाच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक जीवनात महत्त्वाची भूमिका बजावते. कोकणी भाषेत कविता, कथा, लोकसंगीत आणि लोककथांची समृद्ध परंपरा आहे. कोकणी भाषा ही तिच्या वैशिष्ट्यांमुळे आणि सांस्कृतिक महत्त्वामुळे एक अनमोल ठेवा आहे!
देशी बोली
पश्चिम महाराष्ट्रातील सांगली, सातारा, कोल्हापूर भागात बोलली जाणारी भाषा आहे. या भागातील बोलीत एक प्रकारचा रांगडेपणा व सडेतोडपणा आहे, जो त्या भागातील लोकांच्या स्वभावाला साजेसा वाटतो. या बोलीत मराठा साम्राज्याचा, वतनदार व शेतकरी संस्कृतीचा ठसा उमटलेला आहे. शब्दांमध्ये ग्रामीण जीवनाचे प्रतिबिंब दिसते.
प्रसिद्ध म्हणी आणि शिव्या:
या भागातील बोली म्हणींसाठी, उपरोधिक वाक्यांसाठी आणि कधीकधी सुसंस्कृत वाटणार नाही अशा शिव्यांसाठीही प्रसिद्ध आहे, ज्या तिथल्या संवादाचा एक भाग आहेत.
‘नाय’ (नाही), ‘काय बी’ (काहीही), ‘भारी’ (छान), ‘हुश्शार’ (शहाणा), ‘गड्या’ (मित्रा) असे शब्दप्रयोग मोठ्या प्रमाणावर आढळतात.‘लय भारी’, ‘काय म्हणतोस’, ‘चल गड्या’ यासारखे वाक्प्रचार प्रचलित आहेत. लोकसंवादात आढळणारी बोली साधी, सरळ आणि स्पष्ट असते, कोणताही आडपडदा किंवा बडेजाव नसतो. ‘जमिन’, ‘रान’, ‘बैलगाडी’, ‘तुरी’, ‘चाऱ्याचं गंजी’ अशा अनेक शब्दांतून कृषी जीवनाचे दर्शन घडते. या बोलीत बोलताना एक प्रकारची लय असते. वाक्यांचा शेवट कधीकधी चढत्या सूरात केला जातो, ज्यामुळे संभाषण अधिक ठसकेबाज वाटते. लावणी, तमाशा, पोवाडे या लोककला प्रकारांचा प्रभाव या बोलीवर आहे. त्यामुळे तिच्या उच्चारात आणि शब्दरचनेत एक विशिष्ट गंमत आहे. सांगली, सातारा, कोल्हापूरच्या बोलीत ऐकताना एक वेगळाच जोश, उत्साह आणि आपलेपणा जाणवतो, जो त्या भागातील मातीशी, इतिहासाशी आणि लोकांशी जोडलेला आहे.
वऱ्हाडी
विदर्भातील अमरावती, अकोला, बुलढाणा, यवतमाळ भागातील बोली भाषा आहे. वऱ्हाडी बोलीत एक वेगळा रांगडेपणा आहे. बोलण्यात ठासून आत्मविश्वास व ठसकेबाजी जाणवते. ‘ला’चा उच्चार ‘बा’: वऱ्हाडी भाषेचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे ‘ला’ चा उच्चार ‘बा’ असा होतो. उदाहरणार्थ –
मला → मबा
तुला → तुंबा
चला → चंबा
वऱ्हाडी माणूस स्वतःला ‘आपण’ म्हणतो. उदा. “आपण काल गेला होतो.” (मी काल गेलो होतो.)
भाषेत शहरी बडेजाव किंवा जडपणा नाही. तिच्यात गावरान सोज्वळपणा आणि सहजता आहे. बोलण्यात लयबद्धता असते आणि वाक्याच्या शेवटी एक विशिष्ट चढता सूर येतो, जो वऱ्हाडी भाषेला अधिक प्रभावी बनवतो.
प्रचलित शब्द आणि म्हणी
भारीच हाय रे! – खूपच छान आहे.
काय म्हणतू हाय? – काय म्हणतो आहेस?
जामा झालं! – व्यवस्थित झालं.
काय बे! – काय रे!
विदर्भ हा प्रामुख्याने शेतीप्रधान प्रदेश असल्याने भाषेत ‘रान’, ‘बियाणं’, ‘ढोर’, ‘तुर’ यांसारखे शब्द सर्रास वापरले जातात. वऱ्हाडी माणूस मिश्कील असतो आणि भाषेतही तोच स्वभाव उमटतो. वऱ्हाडी बोलण्यात सहज हास्यनिर्मिती होते. भारूड, कीर्तन, पोवाडे, लोककथा यांचा प्रभाव वऱ्हाडी भाषेवर दिसतो. तसेच, प्रसिद्ध वऱ्हाडी साहित्यिकांचा मोठा वारसा या बोलीतून दिसतो. वऱ्हाडी भाषेत जिव्हाळा, प्रेम, हास्य आणि राग सगळेच अगदी नैसर्गिकपणे व्यक्त होते.वऱ्हाडी बोली भाषेतील ठसका, लहेजा, सहजता आणि अनौपचारिकता विदर्भातील लोकांचे जीवन, माती, संघर्ष आणि आनंद यांचे प्रतिबिंब आहे.
खानदेशी
खानदेशी भाषा – जळगाव, धुळे, नंदुरबार भागातील बोली भाषा आहे. खानदेशी भाषेला ‘आहिराणी’ असेही म्हणतात. यादव व आहिर समाजाच्या प्रभावामुळे या बोलीत विशिष्ट गावरान लहेजा आढळतो. खानदेशी बोलीत ग्रामीण भागाचा साधेपणा आहे, पण त्यातच एक रांगडेपणाही आहे. बोलण्यात बिनधास्तपणा आणि स्पष्टता जाणवते.
विशिष्ट शब्दप्रयोग
काय रं! – काय रे!
हाऊ का! – होय का!
कोनाय? – कोण आहे?
कुटं जातंय? – कुठे जात आहेस?
भारी हाय रं! – खूप छान आहे रे!
‘ये’, ‘ने’ यांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर: उदा.
तू ये खातोस? (तू हे खातोस?)
ने का करतोस असं? (का करतोस असं?)
ड, ढ, झ यांचा जास्त वापर: शब्दांत ड, ढ, झ यांसारखे ध्वनी ठासून वापरले जातात. उदा. झाडी, ढासळलं, तोडलं. खानदेश शेतीप्रधान असल्याने बोलीत ‘पाट’, ‘खळं’, ‘बैल’, ‘तुरी’, ‘कापूस’, ‘मळणी’ असे शब्द सहज वापरले जातात.
प्रसिद्ध म्हणी आणि वाक्प्रचार :
गड्या आपला गाव बेष्ट! – आपला गावच बेस्ट आहे!
पायानं चालला, पण डोक्यानं धावत होता! – माणूस अत्यंत चतुर किंवा चलाख आहे.
झकास हाय! – मस्त आहे!
खानदेशातील लोककला, भारुड, भजन, गोंधळ यांचा प्रभाव बोलीत जाणवतो. संवाद साधताना अनेकदा लोकगीतांतील ओळी किंवा म्हणी सहज वापरल्या जातात. खानदेशी भाषेवर गुजराती, राजस्थानी, हिंदी यांचा परिणाम जाणवतो, त्यामुळे काही शब्द या भाषांतून आढळता. आवाजी चढ-उतार: खानदेशी बोलीत बोलताना मोठा आवाज, चढता सूर आणि उतार एकदम स्पष्ट असतो. त्यामुळे संवाद अधिक प्रभावी आणि ठसकेबाज वाटतो. खानदेशी बोली ही साधेपणा, रांगडेपणा, शेतीप्रधान जीवनशैली आणि सांस्कृतिक वारसा यांचं अनोखं मिश्रण आहे. तिच्यातली मोजकी, पण ठसकेबाज शब्दरचना आणि अनोखा लहेजा कानावर पडला की ती ओळखू येते.
माळवी
माळवी बोली – माळशिरस, सोलापूर, पंढरपूर भागातील ही भाषा आहे. माळवी बोली ही माळशिरस, सोलापूर आणि पंढरपूर या भागातील शेतीप्रधान जीवनाशी घट्ट जोडलेली आहे. शेतजमीन, बैलजोडी, पाणीटंचाई, मळणी, ऊस शेतीसंबंधी शब्द मोठ्या प्रमाणावर वापरले जातात. बोलण्यात एक साधेपणा असूनही रांगडेपणा जाणवतो. माळवी माणूस स्पष्टपणे आणि बिनधास्त बोलतो.
शब्दांचा अनोखा उच्चार:
हायला! – अरे वा!
काय रं हाय? – काय रे आहे?
जमतंय का रं? – जमतंय का रे?
नाय रं! – नाही रे!
बगा – पहा (बघा).
माळवी बोलीत ‘आहे’साठी ‘हाय’ आणि ‘नाही’साठी ‘नाय’ हे शब्द वापरले जातात.
उदा. “तो नाय हाय!” (तो नाही आहे!)
माळवी बोलीवर वारकरी संप्रदायाचा आणि पंढरपूरच्या विठोबाच्या भक्तीचा प्रभाव आहे. ओव्या, अभंग, भजन यातून ही बोली अधिक रंगतदार वाटते. माळवी भाषेत बोलताना सहज जिव्हाळा जाणवतो. गप्पा मारताना ‘गड्या’, ‘मित्रा’, ‘बाई गं’ यांसारखे शब्द सहज वापरले जातात. माळवी बोलीत सोलापूरकडचा एक उग्रपणा आहे. स्पष्टवक्तेपणा आणि कधी कधी टोचून बोलण्याची शैली या भाषेचे वैशिष्ट्य आहे. ‘ज्ञानोबा-तुकोबा’ या शब्दांचा उच्चार आणि पंढरीच्या वारीचा उल्लेख माळवी बोलीत नेहमीच ऐकायला मिळतो.
विशेष म्हणी व वाक्प्रचार:
कसचं काय, भलतंच भारी हाय! – काही नाही, एकदम छान आहे!
काय बी म्हंजे काय बी! – काहीही म्हणजे काहीही!
पैसा हाय तरच जग हाय! – पैसा आहे तरच जग आहे!
सोलापूर व माळशिरस भागातील पाणीटंचाईमुळे भाषेत ‘टँकर’, ‘पाण्याचं हंडं’, ‘पाझर तलाव’ यांसारखे शब्द प्रचलित आहेत.माळवी बोली ही माळरानावरच्या माणसाची रांगडी, स्पष्ट, पण जिव्हाळ्यानं ओथंबलेली बोली आहे. तिच्यात माळशिरसची माती, सोलापूरचा साधेपणा आणि पंढरपूरच्या भक्तीचा सुवास आहे.
आगरी
आगरी भाषा – रायगड, ठाणे, पालघर भागात बोलली जाणारी भाषा आहे. आगरी बोली ही कोकणातील जीवनशैलीशी जोडलेली असून, मच्छीमारी, शेती, आणि खाडीकाठचा जनजीवन याचे प्रतिबिंब भाषेत दिसते. आगरी बोलीत बोलताना एक रांगडेपणा आणि सडेतोडपणा जाणवतो. काहीसा उग्र आवाज आणि स्पष्ट भाष्य हे तिचे वैशिष्ट्य आहे.
विशिष्ट उच्चार
काय न्हाय? – काय आहे/काय चाललंय?
जाता हायस की न्हाय? – जातोस का नाही?
ठेवला हाय की न्हाय? – ठेवला आहे की नाही?
बोला लौकर! – लवकर बोला!
‘आहे’साठी ‘हाय’, ‘नाही’साठी ‘न्हाय’ हा शब्द प्रचंड वापरला जातो. ‘होडी’, ‘कोळी’, ‘जाळं’, ‘खाड्याचं पाणी’, ‘सुकट’, ‘बांगडा’ यांसारखे शब्द आगरी बोलीत खूप सामान्य आहेत. आगरी बोलीत एकीकडे गोडवा असूनही, त्यातला ठसका आणि उग्रता यांचा सुंदर मिलाफ आहे. गप्पांमध्ये स्पष्टवक्तेपणा ठासून भरलेला असतो. मुंबईजवळ असल्याने आगरी भाषेत मराठी, गुजराती, हिंदी आणि उर्दू या भाषांचे मिश्रणही दिसून येते. आगरी लोककला, खासकरून आगरी नृत्य, भारुड, आणि लोकगीतांमुळे या बोलीत एक लयबद्धता आहे.
विशिष्ट म्हणी आणि वाक्प्रचार:
खाडीत गेल्यावर होडी हवीच! – वेळ आली की साधनं हवीच.
पोटात न्हाय अन्‌ गाणं म्हणत्यात! – काही नसताना उगाच मोठंमोठं बोलणं.
मासा न्हाय अन्‌ जाळं टाकत्यात! – काहीही कारण नसताना तयारी करणे.
आगरी बोली ऐकताना तिचा ठसका, उग्रता आणि एक वेगळी तालबद्धता सहज ओळखू येते.आगरी बोली ही समुद्रकाठच्या माणसांची रांगडी, स्पष्ट, परंतु जिव्हाळ्यानं ओतप्रोत भरलेली भाषा आहे. ती कोकणातल्या खाऱ्या वाऱ्यासारखी उग्र, पण मनाला भिडणारी आहे.
कौलाणी(चंदगडी)
कौलाणी (चंदगडी) बोली – कोल्हापूरच्या चंदगड भागातील बोली भाषा आहे.चंदगड हा कर्नाटक व गोव्याच्या सीमेवर असल्याने कौलाणी बोलीवर गोमंतकी कोंकणीचा स्पष्ट प्रभाव आहे. त्यामुळे काही शब्द आणि उच्चार कोंकणीसारखे वाटतात. कौलाणी बोलीत ग्रामीण भागातील साधेपणा, रांगडेपणा आणि अनौपचारिकता आहे. शब्द थेट आणि स्पष्टपणे उच्चारले जातात.
विशिष्ट उच्चार आणि शब्दरचना:
काय वं? – काय रे?
जातोस की न्हवं? – जातोस की नाही?
भारी हाय वं! – छान आहे रे!
काम माजं जालयं! – माझं काम झालंय.
‘वं’, ‘यं’ हे प्रत्यय सर्रास वापरले जातात:
खालयं का? – खाल्लं का?
बोलायलं वं! – बोलायचं रे!
चंदगड हा डोंगराळ व जंगली भाग असल्याने भाषेत ‘रान’, ‘पाट’, ‘मळं’, ‘ढोर’, ‘जंगल’ यांसारखे शब्द नेहमी वापरले जातात. सीमेवरील प्रदेश असल्याने काही शब्दांवर आणि वाक्प्रचारांवर कन्नड भाषेचा प्रभाव दिसून येतो. उदा. ‘होगतां’ (जातोय), ‘बानगा’ (चल, ये), ‘कायपा?’ (काय रे?). संवाद करताना थेट आणि स्पष्ट बोलण्याची पद्धत आढळते. बोलण्यात लयबद्धता आणि ठसकाही असतो. या भागातील लोककथा, सण-उत्सव, जत्रा, आणि स्थानिक देवतांची पुजाअर्चा भाषेत दिसून येते.
प्रसिद्ध वाक्प्रचार आणि म्हणी :
मगं काय, झकास वं! – मग काय, मस्तच आहे!
पैसाच न्हवं, तर काय वं! – पैसा नाही, तर काहीच नाही!
रानातलं गवत बी हुशार! – लहानसहान माणूसही शहाणा असतो.
राग, आनंद, प्रेम, आणि जिव्हाळा सहजपणे कौलाणी बोलीतून व्यक्त केला जातो, ज्यामुळे ती अधिक जिवंत आणि आपुलकीची वाटते.कौलाणी (चंदगडी) बोली ही कोल्हापूरच्या चंदगड भागातील माणसांच्या रांगड्या, पण प्रेमळ स्वभावाचं प्रतिबिंब आहे. तिच्यात गोमंतकी, कन्नड आणि मराठीतलं एक अनोखं मिश्रण आहे, ज्यामुळे ती वेगळ्या लहेजात ओळखली जाते.
झाडीबोली
झाडीबोली – विदर्भातील गडचिरोली, चंद्रपूर, भंडारा या जंगलाळ भागातील भाषा आहे. झाडीबोली हा विदर्भाच्या घनदाट जंगलातील आदिवासी आणि ग्रामीण जीवनाशी जोडलेला बोलीभाषेचा प्रकार आहे. जंगल, प्राणी, शेती आणि दैनंदिन जगण्याशी निगडित शब्द या भाषेत मोठ्या प्रमाणावर आढळतात. झाडीबोलीत बोलताना एक साधेपणा आणि रांगडेपणा जाणवतो. बोलण्यात अनौपचारिकता आणि थेटपणा असतो.
विशिष्ट शब्दप्रयोग आणि उच्चार:
काय रं गड्या? – काय रे मित्रा?
कुटं जातंय? – कुठं जात आहेस?
नाय बी! – नाही रे!
जमतंय की नाय? – जमतंय का नाही?
भलतं भारी हाय रं! – खूप छान आहे रे!
या भागातील गोंडी, माडिया, कोरकू यांसारख्या आदिवासी भाषांचा झाडीबोलीवर प्रभाव आहे. त्यामुळे काही शब्द आणि उच्चार इतर मराठी बोलींपेक्षा वेगळे वाटतात.
‘नाय’ आणि ‘हाय’ चा वारंवार वापर
तो हाय की नाय? – तो आहे की नाही?
काम झालंय हाय! – काम झालंय आहे!
‘रान’, ‘माड’, ‘कुंपण’, ‘ढोर’, ‘शेती’, ‘लाकूड’, ‘वाघ’, ‘हिरवळ’ यांसारखे शब्द झाडीबोलीत सहज आढळतात. झाडीबोलीचा लहेजा इतर बोलींप्रमाणे जलद नसून थोडा संथ आहे, पण त्यात एक ठसका आणि सहजता आहे. या भागात शेतीसोबतच मजुरीचे कामही मोठ्या प्रमाणावर असल्याने ‘मजुरी’, ‘बंडी’, ‘कामगार’, ‘गुरं’, ‘पिकं’ असे शब्द प्रचलित आहेत.
वाक्प्रचार आणि म्हणी:
रानातला रस्ता, अन माणसाचं नशीब कधी बदलतं सांगता नाय! – जीवनात कधी काय बदल होईल सांगता येत नाही.
दोन ढोरांची कुस्ती, शेतीचं नुकसान! – दोन मोठ्यांचं भांडण झालं की छोटेच हकनाक मारले जातात. झाडीबोलीतून जंगलातील आदिवासी संस्कृती, सण-उत्सव, जत्रा, बैलपोळा, नागपंचमी यांसारख्या परंपरांचा ठसा जाणवतो.झाडीबोली ही विदर्भातील जंगलाळ भागात राहणाऱ्या लोकांची भाषा असून, तिच्यात साधेपणा, रांगडेपणा, आणि जंगलाच्या मुळाशी असलेली एक निसर्गस्नेही ओलावा आहे. आदिवासी संस्कृती, शेती, आणि रोजच्या जगण्याचा संघर्ष यांचा मिलाफ झाडीबोलीतून स्पष्टपणे दिसतो.
भिली
भिली भाषा – नंदुरबार, धुळे या भागातील आदिवासी बोलीभाषेचे वैशिष्ट्य
भीली ही प्रामुख्याने नंदुरबार, धुळे आणि गुजरात, मध्यप्रदेश सीमेवरील आदिवासी समाजाची बोलीभाषा आहे. तिच्यावर आदिवासी संस्कृतीचा ठळक प्रभाव आहे.भीली भाषेत गुजराती, राजस्थानी आणि मराठी भाषांतील शब्दांचे मिश्रण आढळते. उदा. ‘काय छे?’ (काय आहे?), ‘तू कुटे जाय छे?’ (तू कुठे जात आहेस?).
भीली बोलीत वाक्यरचना अत्यंत साधी आणि थेट असते.
‘तू काम करछे?’ – तू काम करतोस का?
‘मला भूक लागली छे।’ – मला भूक लागली आहे.
विशिष्ट शब्दप्रयोग :
‘भाल’ – मोठा भाऊ.
‘माय’ – आई.
‘ढेकर’ – बहीण.
‘पग्या’ – मित्र.
‘आहे’साठी ‘छे’ आणि ‘छ’ यांचा सतत वापर केला जातो.
‘तो घरी छे।’ – तो घरी आहे.
‘काम झालं छ?’ – काम झालं का?
भीली भाषा ही निसर्गाशी घट्ट जोडलेली आहे. जंगल, डोंगर, प्राणी, पिके, पाणी, यांच्याशी संबंधित शब्दप्रयोग मोठ्या प्रमाणावर दिसतात. उदा. ‘राना माही’ (जंगलात), ‘पाणी नथी’ (पाणी नाही). भीली बोलीत बोलताना स्पष्टपणा, बिनधास्तपणा आणि रांगडेपणा जाणवतो. संवाद साधताना लोक मोकळेपणाने आणि थेट बोलतात. भीली भाषेत आदिवासींचे सण-उत्सव, पारंपरिक नृत्य-गाणी, शेतीची कामं, हस्तकला आणि कष्टाळू जीवनशैलीचा प्रभाव आहे. भीली बोलीतून आदिवासींचे ‘गवरी’, ‘गरबा’, ‘गेर’, आणि पारंपरिक वाद्यांचे, विशेषतः ‘तिंबरु’, ‘ढोल’ यांचे संदर्भ आढळतात.
म्हणी आणि वाक्प्रचार :
‘राना में हरवाय तो गाव में न मळाय।’ – जंगलात हरवलास तर गावात सापडणार नाहीस.
‘हाथ मा काम, मुख मा नाम।’ – हातात काम, तोंडात फक्त नाव (फक्त बोलून काही होत नाही).
भिली बोली ही आदिवासींच्या साध्या, परंतु मेहनती जीवनशैलीचं प्रतिबिंब आहे. तिच्यात निसर्ग, संस्कृती, आणि विविध भाषांचा सुंदर संगम आहे. भीली बोलीतला मोकळेपणा आणि ठसक्यामुळे ती ऐकणाऱ्याला वेगळाच अनुभव देऊन जाते.
दखणी
दखणी भाषा – मराठवाडा भागातील औरंगाबाद, नांदेड जिल्ह्यातील बोली भाषा आहे. दखणी भाषेवर उर्दू, फारसी आणि अरबी भाषांचा प्रभाव आहे. मराठवाडा हा मुघल आणि निजामशाहीचा प्रभाव असलेला प्रदेश असल्याने दखणी बोलीत अनेक उर्दू-फारसी शब्द मिसळलेले आढळतात. उदा. ‘बोलतो हुजूर’ (बोलतो साहेब), ‘काम झाला ना?’ (काम झालं का?).दखणी बोली ऐकायला लयबद्ध आणि गोड लागते. शब्दांचा उच्चार संथ, परंतु स्पष्ट असतो.
‘काय साहेब, चालतं का तुमचं?’ – काय साहेब, चाललंय का तुमचं?
‘हय का तिथं?’ – आहे का तिथं?
उर्दू शब्दांचा सहज वापर :
‘जालिम’ – जबरदस्त/मस्त.
‘बंदा’ – माणूस/इसम.
‘काय मियाँ!’ – काय रे बाबा!
‘बरकत’ – भरभराट.
‘खैरियत’ – तब्येत/स्थिती ठीक आहे का?
हैदराबादच्या निजामशाहीचा आणि मुस्लिम संस्कृतीचा प्रभाव दखणी भाषेच्या लहेजात आणि शब्दसंपदेत जाणवतो. ‘जनाब’, ‘हुजूर’, ‘अल्ला’, ‘मौलाना’, ‘दरवेश’ हे शब्द बोलण्यात सहज येतात. ‘हय’ आणि ‘नाय’ चा वापर: इतर बोलींप्रमाणेच दखणी बोलीतही ‘आहे’साठी ‘हय’ आणि ‘नाही’साठी ‘नाय’ हा शब्द वापरला जातो.
‘काम झालं हय का?’ – काम झालं आहे का?
‘सांगितलं नाय मला!’ – सांगितलं नाही मला!
औरंगाबाद, नांदेड या ठिकाणी उत्तर भारतातील लोकांचे येण्या-जाण्यामुळे हिंदी भाषेचा प्रभावही दखणी बोलीवर पडला आहे. त्यामुळे काही वेळा हिंदी शब्द सर्रास वापरले जातात.
‘तुम्ही बोलताय काय?’ – तुम्ही बोलताय का?
‘चाललं हय भाऊ!’ – चाललंय भाऊ!
‘जरा काम करा मियाँ, नायतर बायको बोलेल!’ – जरा काम करा रे, नाहीतर बायको बोलेल!
‘सांगा हुजूर, काय चाललंय!’ – सांगा साहेब, काय चाललंय!
वाक्प्रचार आणि म्हणी:
‘हाथ का मेल पैसा हय!’ – हाताला लागलेली घाण म्हणजे पैसा आहे (पैसा फक्त कामापुरता).
‘काय मियाँ, दिवाळीला फटाके फुटले का?’ – काय रे, दिवाळीला मजा झाली का?
दखणी बोलीचा लहेजा ऐकताना गोड, पण थोडासा ठसकेबाज वाटतो. गप्पागोष्टी, विनोद, चेष्टा करताना या बोलीचा अधिक गोडवा जाणवतो. मराठवाड्यातील लोककथा, भारुड, शाहिरी, तमाशा, आणि धार्मिक जत्रांचा प्रभावही या बोलीवर आहे. विशेषतः उर्दू शायरी, गझल, आणि दखणी साहित्य परंपरेमुळे या भाषेला एक वेगळीच समृद्धी लाभली आहे. दखणी बोली ही मराठवाड्यातील लोकांच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाची साक्ष आहे. तिच्यात मराठीचा रांगडेपणा, उर्दूचा गोडवा, आणि निजामशाहीचा ठसका यांचे अनोखे मिश्रण आहे, जे ऐकणाऱ्याला सहज मोहवते.
ही सर्व बोलीभाषा मराठी भाषेच्या विविधतेचं आणि संपन्नतेचं दर्शन घडवतात.
राजू हिरामण धोत्रे
सहायक संचालक (माहिती)
0000
