नवी दिल्ली येथे ९८ व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या अनुषंगाने खानदेशातील नावाजलेले साहित्यिक डॉ. फुला बागुल यांनी अहिराणी भाषा साहित्य यावर या लेखातून आपले विचार व्यक्त केले आहेत. शिवाय मराठी वाचकांसाठी त्यांनी अहिराणी भाषेच्या माध्यमातून निर्माण झालेल्या साहित्यकृतींची माहितीही या लेखाच्या माध्यमातून वाचकांसाठी देण्याचा प्रयत्न केला आहे…
अहिराणी ही धुळे, जळगाव, नंदुरबार या खानदेशातील तीन जिल्ह्यांत राहणाऱ्या लोकांसह गुजरातेतील व्यारा, सोनगड, बारडोली, उधना येथे खानदेशातून स्थलांतरित झालेल्या लोकांची तसेच मध्य प्रदेशातील सेंधवा, खेतिया भागात राहणाऱ्या लोकांची बोली आहे. यासह नाशिक जिल्ह्यातील कळवण, सटाणा, मालेगाव, देवळा या तालुक्यातुनही अहिराणी बोलली जाते. साधारण दीड दोन कोटी लोकांची ती बोली असल्याचे म्हटले जाते.
प्राचीन राजे अभीर यांच्यापासून तिचा ऐतिहासिक वारसा सांगितला जातो. शिलालेखासह व मध्ययुगीन ग्रांथिक पुरावे देखील दिले जातात. प्राचीन अहिराणी लोकगीते देखील अहिराणीच्या प्राचीनत्वात भर घालतात. अहिराणीचा प्रवास प्राचीन काळापासून प्रमाण मराठी सोबतच होतो आहे. प्रमाण मराठीच्या अंतर्गत असलेली अहिराणी ही सर्वात प्रमुख व क्षेत्र बहुल बोली आहे. प्रमाण मराठीच्या तुलनेत अहिराणी साहित्याची वाटचाल मात्र अलीकडे साहित्य निर्मिती सुरू झाल्यामुळे मर्यादित आहे. अहिराणी साहित्याच्या वाटचालीचा आरंभबिंदू शिलालेखातील या ओळी असा मानला जातो.
संत ज्ञानेश्वरांनी बागलानी अहिराणीत लिहिलेली ओवी (मी तं बाई साधी भोयी/गऊ त्याना जवयी/फाडी मनी चोयी) हा अहिराणी साहित्याचा भरभक्कम ग्रांथिक पुरावा होय. मध्ययुगीन अहिराणी कवी निंबा चा उल्लेख येतो तथापि, अजून त्यांचे अहिराणी साहित्य मिळून आल्याचे ऐकिवात नाही. अर्वाचीन काळात अहिराणी साहित्याच्या प्रारंभाचा मान निर्विवादपणे दा. गो. बोरसे यांना दिला जातो.
खानदेशातील विविध लेखक, कवी, समीक्षकांनी पुढीलप्रमाणे अहिराणी व अहिराणी संदर्भातील साहित्य निर्मिती करून हा प्रवाह आरंभिला आहे.
अहिराणी काव्यसंग्रह पुढीलप्रमाणे-
१. मी कान्हाना देसनी
वनमाला पाटील …अजिंक्य प्रकाशन, वापटा, जि. वाशिम
२. नियतीना सूड ..
लतिका चौधरी .. अपेक्षा प्रकाशन, भुसावळ
३. वानोया..
चंद्रकला बाविस्कर ..
४. राम पाऱ्हाना राम ..
नानाभाऊ पाटील .. कस्तुरी प्रकाशन, अमळनेर
५. वयंबा ..
सुभाष आहिरे .. भावना प्रकाशन, धुळे
६. पाठवरना हात ..
प्रा. आ. न. पाटकरी .. पुष्पा प्रकाशन, धुळे
७. आदिम तालनं संगीत ..
सुधीर देवरे .. भाषा संशोधन प्रकाशन केंद्र, बडोदा
८. पारसमनी..
पारसमल जैन.. प्रकाशक, निला जैन
९. आपली माय अहिराणी ..
प्रा . आ . न . पाटकरी, प्रकाशक सौ . पुष्पा पाटकरी
१०. खानदेशी मेवा ..
प्रा. विमल वाणी .. प्रकाशक शंतनु येवले
११. पुरनपोयी …
रमेश बोरसे .. राऊ प्रकाशन, धुळे
१२. रापीनी धार ..
वाल्मिक अहिरे .. प्रज्ञेश प्रकाशन, पुणे
१३. गावगाडा ..
एन एच महाजन .. तिसरी आवृत्ती, अनुराग प्रकाशन, शिरपूर
१४. मी आनी मना आवकाया ..
पप्पू पाटोळे, प्रकाशक स्वरूप बोरसे
१५ लाह्या ..
नानाभाऊ माळी ..भावना प्रकाशन, धुळे
१६. मिरीगना पानी …
भगवान अहिरे … चौखंबा प्रकाशन, धुळे
१७. अभिरानी
शकुंतला पाटील .. अथर्व पब्लिकेशन्स, जळगाव
१८. सरगम
शंकर पवार .. दीक्षा प्रकाशन, धुळे
१९. नियं आभाय
लतिका चौधरी .. कस्तुरी प्रकाशन, अमळनेर
२०. मन्हा मामाना गावले जाऊ (बाल कविता) ..
आबा महाजन, अथर्व प्रकाशन, जळगाव
अहिराणी कादंबऱ्या पुढील साहित्यिकांनी लिहिल्या आहेत.
१. कायी माय
गोकूळ बागूल .. द्वि आ . कस्तुरी प्रकाशन, अमळनेर
२. आख्खी हयाती
बापूराव देसाई, सरस्वती प्रकाशन, नाशिकरोड
३. लगीन
संजीव गिरासे … राजश्री प्रकाशन, पुणे
४. आक्का ..
राजाजी देशमुख … दीपाली प्रकाशन, नाशिक
५. गलीनी भाऊ बंदकी ..
लतिका चौधरी
६. देव बोकड्यानी माणुसकी ..
प्रकाश महाले
डॉ. बापुराव देसाई यांच्या अन्य अहिराणी कादंबऱ्याही आहेत.
अमीना या कादंबरीचा अहिराणी अनुवादही झाला आहे.
अहिराणी कथा संग्रह पुढील लेखकांनी निर्मिले आहेत.
१. बठ्ठा बजार येडास्ना …
गोकूळ बागूल, कस्तुरी प्रकाशन, अमळनेर याच संग्रहाचे नाव बदलून (ज्वारी म्हनी माय) पुनर्प्रकाशित करण्यात आला .
२. गोधडीनी उब ..
प्रा. आ. न. पाटकरी .. अंकुर प्रकाशन, अकोला
३. गोठ पाटल्या ..
सौ. रत्ना पाटील .. भावना प्रकाशन, धुळे
४. पसात –
मच्छिंद्र वाघ, राहुल बूक, नाशिक
५. भोवरा –
डॉ. ज्ञानेश दुसाणे
अहिराणी ललितगद्य या प्रांतातही पुढील लेखकांनी आपले योगदान दिले आहे.
१. आख्यान ..
रामदास वाघ, प्राजक्ता प्रकाशन, नाशिक
२. गावनं गावपन ..
सुभाष आहिरे, भावना प्रकाशन, धुळे
३. आप्पान्या गप्पा ..
रमेश बोरसे .. अभ्यासिका प्रकाशन, कन्नड
४. चांगभलं ..
प्रा. भगवान पाटील, कस्तुरी प्रकाशन, अमळनेर
५. वानगी …
रामदास वाघ, प्राजक्ता प्रकाशन, नाशिक
६. आप्पान्या गप्पा (भाग दोन )
रमेश बोरसे, अभ्यासिका प्रकाशन, कन्नड
७. माय नावना देव
रामदास वाघ, प्राजक्ता प्रकाशन, नाशिक
८. खान्देशी बावनकशी
लतिका चौधरी, दिशोत्तमा प्रकाशन, नाशिक
९. आगारी…
संजीव गिरासे … सुधा प्रकाशन, जळगाव
अहिराणी नाट्य या प्रवाहात लिखित संहिता फक्त एकच आढळते अन्य नाटय रूपे प्रत्यक्ष सादर केली जात आहेत.
१. राम राम भावड्या …
प्रा. बी. पी. राजपूत, प्रकाशक सौ .छाया राजपूत, होळनांथे
२. पांडोबा आणि फिरस्ता (संवाद लेखन),
आत्माराम मुंगा पाटील
३. बुध्याना पोऱ्यानी मानता हा अहिराणी एकपात्री प्रयोग सुभाष आहिरे तर आयतं पोयतं सख्यानं हा अहिराणी प्रयोग प्रवीण माळी आणि खानदेसनी माटी हा प्रयोग प्रतिभा साळुंके सादर करतात.
अहिराणी समीक्षा या प्रातांत डॉ. फुला बागूल यांचे अग्रक्रमीय योगदान आहे.
१. खारं आलनं … . फुला बागूल, प्रशांत पब्लिकेशन्स, जळगाव. या समीक्षा ग्रंथाला पुरस्कारांनी गौरविले गेले आहे. उच्चशिक्षणातही अभ्यासघटक म्हणून या ग्रंथाचा समावेश आहे. अहिराणी साहित्याच्या समीक्षेचे निकष या ग्रंथाने स्थापित केले आहेत.
अहिराणी आत्मकथन पुढील लेखकांनी लिहिले आहे.
१. शांताई
सुभाष आहिरे, भावना प्रकाशन, धुळे
अहिराणी अनुवाद या प्रांतातही काही लेखकांनी योगदान दिले आहे. उडाणेकर श्री. सुभाष यांनी व जालन्याच्या वनमाला पाटील यांनी गीतेची अहिराणी भाषांतरे केली आहेत. प्रा आ. न. पाटकरी यांचे प्रयत्नही स्तुत्य आहेत .
१. संत मीरानी भक्ती ..
प्रा. भगवान पाटील, पानफूल प्रकाशन, जळगाव
२.अमिना (मूळ उर्दू कादंबरी, मोहम्मद उमर)
अथर्व प्रकाशन, जळगाव
अहिराणी संमेलनाची अध्यक्षीय भाषणे देखील पुस्तिकेच्या रूपात प्रकाशित आहेत.
१. पाचवे अ. भा. अहिराणी साहित्य संमेलन..
सुभाष आहिरे, प्रकाशक खान्देश विकास प्रतिष्ठान, धुळे
अहिराणी संकलने देखील पुढील लेखकांनी प्रकाशित केली आहेत.
१. अहिराणी दर्शन
प्रा. सदाशिव माळी, शिवमूर्ती प्रकाशन, धुळे
२. कानबाई माता गीत संग्रह,
रामचंद्र सदाशिव व सौ. शोभा रामचंद्र चौधरी, मुद्रक का. स. वाणी संस्था, धुळे
३. कानोड जागर
प्रा. विमल वाणी, मुद्रक अक्षरा ऑफसेट, भडगाव
४.अहिरानी मायबोली,
चंद्रकांत कोळी, प्रकाशक सौ. भारती शिरसाठ, देवळाई
५.जाईचा सुगंध,
अशोक चौधरी, कस्तुरी प्रकाशन, अमळनेर
६. लग्न सोहळा,
शकुंतला पाटील. अथर्व प्रकाशन, जळगाव
७.अहिराणी बोली भाषेतील जात्यावरील ओव्या..
डॉ. छाया निकम, अथर्व प्रकाशन, जळगाव
८.उपकार माऊलीना खरा
प्रा. अशोक शिंदे, वर्षा प्रकाशन, विसरवाडी
९. अहिराणी वाग्वैभव
अभिमन्यू पाटील .. कस्तुरी प्रकाशन, अमळनेर
अहिराणी संदर्भातील संशोधन पर ग्रंथ (मराठी भाषेतून) पुढील प्रमाणे होत.
किमान दहा पीएच. डी. प्रबंध अहिराणीवर सादर झाले आहेत.
१. आभीरायण,
गंगाधर पारोळेकर .. प्रकाशक सौ मीनाक्षी पारोळेकर, पुणे
२. खानदेशातील ग्राम दैवते आणि लोकगीते
डॉ. सयाजी पगार, का. स. वाणी मराठी प्रगत अध्ययन संस्था, धुळे
३. खानदेशी: एक स्थानिक अभ्यास
डॉ. विजया चिटणीस, प्रेस्टीज प्रकाशन, पुणे
४. अहिराणी म्हणी: अनुभवाच्या खाणी
डॉ. बाळासाहेब गुंजाळ, शब्दालय प्रकाशन, श्रीरामपूर
५. बागलाणी लोकगीते आणि लोक संस्कृती
डॉ. सुरेश पाटील, प्रज्ञा प्रकाशन, नाशिक
६. समाज भाषाविज्ञान: बोलींचा अभ्यास (अहिराणी बोली)
डॉ. सुधाकर चौधरी, अथर्व प्रकाशन, जळगाव
७. अहिराणी लोक साहित्याचा अभ्यास
डॉ. शशिकांत पाटील, चिन्मय प्रकाशन, औरंगाबाद
८. अहिराणी : भाषा वैज्ञानिक अभ्यास
डॉ. रमेश सूर्यवंशी, अक्षय प्रकाशन, पुणे
९. खानदेशी स्त्री गीते
डॉ. उषा सावंत, प्रतिमा प्रकाशन, पुणे
१०. खानदेशी अहिराणी लोककथा,
डॉ . बी . एन . पाटील, प्रशांत पब्लिकेशन्स, जळगाव
११. अहिराणी लोक वाङ्मयातील लोक भाषा
डॉ. म. सु. पगारे, प्रशांत पब्लिकेशन्स, जळगाव
अहिराणी शब्दकोश देखील प्रकाशित झाला आहे.
१. अहिराणी शब्दकोश,
डॉ. रमेश सूर्यवंशी, अक्षय प्रकाशन, पुणे
अहिराणी संकीर्ण ग्रंथ / पुस्तिका [मराठीतून लेखन] देखील प्रकाशित झाले आहेत .
१. अहिराणी लोकपरंपरा
डॉ. सुधीर देवरे, ग्रंथाली प्रकाशन, मुंबई
२. खानदेशी साहित्य सुरभी,
डॉ. बापूराव देसाई, प्रकाशक शंतनु कुलकर्णी
३. खान्देशी संस्कृती
डॉ. बापूराव देसाई, पानफूल प्रकाशन, जळगाव
४. अहिरराष्ट्र कान्हदेश
देविदास हटकर, मुद्रक राजयोग डिजिटल, कल्याण
अशा रीतीने साहित्याच्या सर्व प्रकारात खानदेशातील अहिराणी लेखकांनी आपली निर्मिती करून अहिराणी साहित्याचा हा प्रवाह समृद्ध करण्याचा संकल्प घेतला आहे.
०००
- डॉ. फुला बागुल, सदस्य विद्वत परिषद, कवयित्री बहिणाबाई चौधरी उत्तर महाराष्ट्र विद्यापीठ, जळगाव, भ्रमणध्वनी 9420605208/ 9822934874
